Հայկական լեռնաշխարհի ամանաբարձր գագաթը՝ Արարատ լեռը ներկայումս գտնվում է Թուրքիայի տարածքում։ Բարձրությունը կազմում է 5165 մ։ Այն իր հարաբերական բարձրությամբ՝ 4300 մ, աշխարհում առաջինն է։ Կազմված է երկու գագաթներից՝ Մասիս (5165 մ) և Սիս (3925 մ)։ Հայ- թուրքական սահմանից գտնվում է 16 կմ դեպի արևելք։ Ընկած է Բայազետի և Իգդիրի միջև՝ Արաքս և Արածանի գետերի միջև։ Մասիսի և Սիսի միջև ուղիղ գծով հեռավորությունը կազմում է 10 կմ։ Հյուսիսարևելյան լանջին է «Վիհ Մասեաց» կամ «Փլած Մեծի լերին» անունով խորխորատը, որը ձգվում է ստորոտից գագաթ շուրջ 10 կմ, իսկ գագաթի մոտ նրա առավելագույն խորությունը հասնում է 1000 մետրի։ Գագաթը պատված է հավերժական ձյունով, որից սկիզբ է առնում մոտ 30 սառցադաշտ։ Արարատ լեռը տեղադրված է մոտ 130 կմ եզրագիծ ունեցող ընդհանուր հիմքի վրա, գրավում է 1200 կմ² տարածություն։

Ըստ որոշ չափումների, Արարատի բարձրությունը իրականում կազմում է 5137 մ։ Մի շարք տեղագրական քարտեզներում կիրառվում է հենց այդ բարձրությունը։ Արարատը Հայկական լեռնաշխարհի ակտիվ սեյսմիկ շրջաններից է։

Առաջին վերելքը դեպի Արարատ։ Աբովյանը Արարատի գագաթին

Պատմիչ Փավստոս Բուզանդի վկայությամբ 4-րդ դարում եպիսկոպոս Հակոբ Մծբինեցին Նոյան տապանը տեսնելու հույսով մի խումբ մարդկանց հետ փորձել է լեռան հյուսիս-արևելյան լանջով բարձրանալ Մասիսի գագաթը: Աստված տեսնելով նրանց ապարդյուն ջանքերն ու անսալով Հակոբի պաղատանքին` հրեշտակի միջոցով սուրբ տապանի փայտից մի կտոր է ուղարկել նրան և հասկացրել Արարատի գագաթի անմատչելիությունը մահկանացուների համար: Հակոբ Մծբինեցու բերած այս փայտի կտորն այժմ, իբրև սրբազան մասունք, պահվում է Էջմիածնի Մայր տաճարում:

Համեմատաբար ավելի ստույգ տեղեկություններ Արարատ լեռան վերաբերյալ Եվրոպա բերեցին ֆրանսիական ճանապարհորդներ Ժան Շարդենը (1673 թ.) և Պիտոն դե Տուրնեֆորը (1701 թ.): Բայց սրանք էլ խոսում էին լեռան անհասանելիության մասին: 1829թ․-ի սեպտեմբերի 8-ին Էջմիածին է ժամանում Դորպատի համալսարանի պրոֆեսոր Ֆրիդրիխ Պարրոտը, իր արշավախմբի հետ միասին։ Պարրոտը ճանաչված գիտնական էր, ֆիզիկոս, բժիշկ ու բնախույզ։ Նրա այցի նպատակը Արարատ բարձրանալն էր և մարդկության համար անհասանելի թվացող լեռը բազմակողմանիորեն ուսումնասիրելը։ Նրանց թարգմանում էր դպիր Խ․ Աբովյանը, ով էլ ,Պարրոտի առաջարկով և կաթողիկոսի համաձայնությամբ, իր վրա է վերցնում արշավախումբը ուղեկցելու պարտականությունը։ Սեպտեմբերի 10-ին նրանք շարժվեցին դեպի Արարատ։ Նրանց հիմնական կայանը Ակոռիի Սբ. Հակոբի վանքն էր։

Արարատ լեռան վերելքի առաջին փորձը սեպտեմբերի 12-ին էր։ Լեռանը մոտենալով արևելյան կողմից նրանք հասան մինչև 4365 մ բարձրությունը, սակայն սննդի ոչ բավարար պաշարը և գիշերով իջնելու վտանգը նրանց ստիպեցին ետ դառնալ։ Դա վերելքի առաջին անհաջող փորձն էր։ Հաջորդ փորձը սեպտեմբերի 18-ին էր։ Այս անգամ նրանք բարձրանում էին արևմուտքից։ 4591 մ բարձրության վրա խումբը կանգ է առնում։ Նրանք հանդիպում են 1.5-մետրանոց սառցադաշտի և մի ժայռի։ Եղանակը վատն էր և շարունակելն անիմաստ էր։ Այսպիսով վերելքի երկրորդ փորձը նույնպես ձախողվում է։ Սեպտեմբերի 26-ին արշավախումբն իրականացնում է վերելքի երրորդ փորձը։ Սեպտեմբերի 27-ին, ժամը 3։15-ին արշավախումբը վերջապես հասնում է լեռան գագաթ։ Խ. Աբովյանը ձյան մեջ կանգնեցնում է իր ուսերի վրա բերած 1,5 մ բարձրություն ունեցող խաչը: Ոչինչ չգտնելով իր հետ տանելու՝ Խ. Աբովյանը վերցնում է մի կտոր սառույց և թաշկինակի մեջ փաթաթում:

Բիբլիական Արարատ

Հին կտակարանի Ծննդոց գրքի ութերորդ գլխի չորրորդ մասի համաձայն՝ Ջրհեղեղից հետո Նոյյան տապանը նստել է «Արարատի լեռան» վրա դառնալով «նոր մարդկության խանձարուրը, ազգերի ու ժողովուրդների սփռման արձակարանը»։ Գրաբարից թարգմանաբար հենց այսպես է ասվում․

-Եվ տապանը նստեց յոթերորդ ամսի քսանյոթերորդ օրը՝ Արարատ լեռան վրա։

Շատ պատմաբաններ և աստվածաշնչագետներ ընդունում են, որ «Արարատը» Ուրարտուի եբրայերեն անունն է, որը Հայաստանի աշխարհագրական նախորդն է: Սակայն Աստվածաշնչի լատիներեն թարգմանությունում՝ Վուլգատայում, «Արարատը» թարգմանված է որպես «Արարատի լեռներ»։ Այնուամենայնիվ, հենց Արարատ լեռն է համարվում Նոյյան տապանի նստելու ավանդական վայրը և շատ քրիստոնյաներ այս տեսակետի կողմնակիցն են, քանի որ այն կարող էր լինել ջրերից երևացող առաջին գագաթը: Դրա համար այն անվանվում է բիբլիական լեռ:

Արարատ, թե՞ Մասիս