Հայաստանի տարածքում շատ են քարանձավները, որոնք այս տարածաշրջանում նախկինում եղած հրաբխային բարձր ակտիվության արդյունք են: Հայաստանի ամենահայտնի 5 քարանձավներն են՝ Մոզրովի, Մագիլի, Արջերի, Թռչունների և Լաստիվերի քարանձավները։ Միայն առաջին 4-ը գտնվում են Վայոց Ձորի մարզում։ Այդ իսկ պատճառով, քարանձավների քանակով Հայաստանում առաջատար է Վայոց Ձորի մարզը։ Ձեզ ենք ներկայացնում այդ առեղծվածային հնգյակը։
Հայաստանի ամենամեծ քարանձավներից է համարվում Մագելի քարանձավը։ Քարանձավը գտնվում է Վայոց Ձորի մարզի Ուփի ձորում՝ Նորավանքի ձոր տանող ճանապարհի երկրորդ կիլոմետրին։ Այն համարվում է կարստային քարանձավ։ Այստեղ շատ են ստալակտիտներն ու ստալագմիտները։ Քարանձավը Մագել կամ Մագիլ անունը ստացել է 1980 թվականին, երբ որսորդ Մագելան Առաքելյանը հետևելով իր որսին գտել է քարանձավը։ Մագելի քարանձավը բնակեցված է եղել դեռևս նեոլիթի ժամանակաշրջանում։ Դա են վկայում քարանձավում գտնված արջի ոսկորների, քարե գործիքների և այլ առարկաների ուսումնասիրութունները։ Քարանձավի հեռավոր դիրքը և դժվարամատչելի մուտքը այն կարող էին դարձնել հուսալի ապաստարան հարձակումներից թաքնվելու համար։
Քարանձավի մուտքն այնքան փոքր է, որ այնտեղով կարող է մտնել միայն մեկ մարդ։ Քարանձավը բավականին խորն է, սակայն ներկայումս դեռև քարտեզագրված է միայն մինչև 1,7 կմ խորությունը։ Բազմաթիվ հատվածներ մնում են դեռ ամբողջությամբ չհետազոտված։ Հենց քարանձավի խորությունն է պատճառը, որ այստեղ օդի ջերմաստիճանը մշտապես կազմում է 14 °С։ Քարանձավն իր տարբեր հատվածներում նեղանում և ընդարձակվում է, որոշ մասերում, նույնիսկ, հասնելով 10-15 մետր լայնության։ Քարանձավում նաև հանդիպում են կտրուկ վայրէջքներ ու փոսեր։Մագելի քարանձավում ապրում են չղջիկների ութ տեսակ, որոնցից վեցը գրանցված են Հայաստանի կարմիր գրքում։
Առանց փորձառու ուղեկցորդի քարանձավ գնալը շատ վտանգավոր է, քանի որ ինչպես նշեցինք կան բազմաթիվ չքարտեզագրված հատվածներ ու դժվարանցանելի անցուղիներ։
Վայոց Ձորի մարզում է գտնվում Հայաստանի ամենահայտնի քարանձավներից մեկը՝ Թռչունների քարանձավը (ավելի շատ հայտնի ինչպես Արենի քարանձավ)։ Քարանձավը գտնվում է Եղեգնաձորից 12 կմ հեռավորության վրա, Արենի գետի ձախ ափին։
Ի տարբերություն Մագելի քարանձավի, Թռչունների քարանձավն ավելի հեշտ է ուսումնասիրվում։ Քարանձավն իրենից ներկայացնում է իրար միացած փոքր քարայրների համալիր։ Բաղկացած է 3 սրահներից և ունի մոտ 500 մ² մակերես։ Թռչունների քարանձավի մեծ մասը դեռևս ուսումնասիրված չէ։
2008 թվականի սեպտեմբերին Թռչունների քարանձավում իրականացրած պեղումների արդյունքում հայտնաբերեցին աշխարհում ամենահին՝ ավելի քան 5500 տարեկան կաշվե կոշիկը։ Այն հայտնաբերած հնագիտական թիմի ղեկավարը՝ Իռլանդիայի Քորք համալսարանի հնագետ Րոն Փինհասին, համարում է, որ կոշիկի մեջ հայտնաբերված խոտը խցկել են, որպեսզի ոտնամանը պահպանի իր ձեւը։
Ավելի ուշ, պեղումների ընթացքում այստեղ հայտնաբերվեցին էնեոլիթյան դարաշրջանի գինեգործության վկայություններ։ Կատարած հետազոտությունների արդյունքում գտել են չորացած խաղող, ամանեղեն, հագուստ, կանացի գանգեր և այլն։ Թռչունների քարանձավը համարվում է աշխարհում գինու առաջին արտադրամասը։
Ինչպես և Մագելի քարանձավի համար, Թռչունների քարանձավի հիմնական վտանգը մարդու ակտիվ գործունեությունն է։ Այցելուները մեծ վնաս են հասցրել՝ քարայրի ներսում պատերին նկարելով և կոտրելով կամ իրենց հետ տանելով հատվածներ քարե աշխատանքներից։
Վայոց Ձորի մարզի Արփի գյուղից դեպի Մոզրով գյուղ տանող ճանապարհի կողքին է գնվում Մոզրովի քարանձավը։ Կարստային այս քարանձավը Հայաստանի բնական հարստություններից է համարվում։ Մագելի քարանձավի նման այստեղ նույնպես շատ են ստալակտիտներն ու ստալագմիտները։
Մոզրովի քարանձավը բացվել է 1980 թվականին՝ ճանապարհաշինական պայթեցումների ժամանակ: Խճուղու պաստառը հարթեցնելու ժամանակ շինարարները պայթեցրել են կրաքարի զանգվածը, որի տակ բացվել է քարանձավը:
Քարանձավը համարվում է Հայաստանի երկարությամբ երրորդ մեծ քարանձավը։ Ունի մոտ մոտ 260 մ խորություն։ Ընդգրկված է Արփիի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկում։
Ներսից քարանձավը բնական աշխարհագրական կազմավորումների մեծ բազմազանություն է։ Դժվար է պատկերացնել և հավատալ, որ դա բնության կերտվածք է։
Վայոց Ձորի մարզի Արփի գյուղից 4 կմ հեռավորության վրա է գտնվում Հայաստանի թաքնված վայրերից մեկը՝ Արջերի քարանձավը։ Քարանձավն ամենագեղեցիկներից մեկն է։ Այն ունի 3,5 կմ երկարություն։
Քարանձավը 1978 թ-ին հայտնաբերել են որսորդները։ Քարանձավի բազմաթիվ սենյակներից մեկում գտել են արջի ոսկորներ։ Ասում են, որ արջը մտնելով քարանձավ մոլորվել է և չի կարողացել գտնել ելքը։ Հենց արջի գտնված ոսկորներն են պատճառ դարձել, որ այն ստանա Արջերի քարանձավ անվանումը։ Քարանձավն ունի տասնյակ մեծ ու փոքր խորշեր։ Կան դժվարանցանելի հատվածներ, որոնցով հնարավոր է անցնել միայն սողեսող։ Շատ հեշտ հնարավոր է մոլորվել, այդ իսկ պատճառով քարանձավ պետք է գնալ միայն գիտակ մարդու ուղեկցությամբ։ Քարանձավն ամբողջությամբ ծածկված է ստալակտիտներով։Ստորգետնյա աշխարհը հիացնում է իր գեղեցկությամբ, բայց այն կարելի է տեսնել միայն այնքան, ինչքան թույլ է տալիս լապտերիդ լուսավորությունը։
Արջերի քարանձավը գտնվում է պետական հսկողության ներքո։ Այնտեղ կարելի է այցելել միայն համապատասխան թույլտվություն ստանալուց հետո։
Լաստիվեր կոչվող տեղանքը գտնվում է Հայաստանի հյուսիս-արևելքում՝ Տավուշի մարզի Իջևանի շրջանի Ենոքավան գյուղից 3 կմ հեռավորության վրա, Խաչաղբյուր գետի անտառոտ կիրճում։ Տարածքը բնակեցված է եղել վաղնջական ժամանակներից, որի մասին վկայում են տեղի քարանձավները։ 13-14 դարերում մոնղոլական արշավանքներից տարածքի բնակչությունը պատսպարվել է հենց այս քարանձավներում։ Այստեղ նաև ճգնավորներ են ճգնել (այստեղից էլ Լաստիվեր անապատ անվանումը): Իսկ Լաստիվեր կոչվել է այն պատճառով, որ քարանձավ բարձրանալու համար Լաստի պես գերաններ են իրար կապել ու ճոպանով ձգել վերև. բարձրացնողը ձայն է տվել «լաստն ի վեր»։ Քարանձավի պատերին մի նկարիչ թողել է մի որմնաքանդակ, պատկերելով հարսանիք։
Հոդվածը կազմվել է ArmLand ակումբի դիտարկումների և հավաքագրած նյութերի հիման վրա։
Լուսանկարները՝ Արտյոմ Մարտիրոսյանի
