Սուրբ Գրիգոր եկեղեցին (Առուճավանք) Արուճ գյուղի գլխավոր վանական համալիրն է, որը գտնվում է Արագած լեռան արևելյան լանջի ստորոտին, Արագածոտնի մարզում։ Արուճայի վանքը Հայաստանի կարևորագույն հոգևոր և ճարտարապետական հուշարձաններից է։
Ըստ շինարարական արձանագրության՝ եկեղեցին կառուցվել է 7-րդ դարում։ 60-ական թթ Տաճարը գտնվում է կիսաքանդ վիճակում։ Նախկինում ինտերիերը ծածկված էր Համբարձումը պատկերող որմնանկարներով, որոնք այժմ գրեթե անհետացել են։ Արուճում պահպանվել են բրոնզեդարյան դամբարանների, հին ամրոցի, քարավանատան (13-րդ դար) և այլ հուշարձանների ավերակներ։ Մոտ 7 մետր բարձրությամբ գմբեթում պատկերված էր Քրիստոսը՝ ձախ ձեռքում մագաղաթ։ Պատվանդանի տակ գրված է նկարիչ Ստեփանոսի անունը.
60-ական թթ Տաճարը կանգուն է, բայց ավերակ է։ Նախկինում այն ծածկված է եղել Համբարձումը պատկերող որմնանկարներով, որոնք այժմ գրեթե անհետացել են։ Պահպանվել են նաև բրոնզեդարյան ավերակներ, հին ամրոց, քարավանատուն (13-րդ դար) և այլ հուշարձաններ։ Մոտ 7 մ բարձրությամբ զոհասեղանի վերին մասում պատկերված է Քրիստոսի պատկերը՝ ձախ ձեռքում մագաղաթ։ Պատվանդանի տակ գրված է նկարչի անունը՝ Ստեփանոս։ Մատենագիտական աղբյուրներում հիշատակված պալատը, որը նույնպես Գրիգոր Մամիկոնյանը կառուցել է տաճարի հարավ-արևելյան կողմում, հայտնաբերվել է 1948-1951 թթ. պեղումների ժամանակ։
Վաղ միջնադարի աշխարհիկ ճարտարապետության այս հուշարձանը բաղկացած է երկու առանձին շինություններից, որոնցից մեկը սյունաձև է, իսկ հատակագիծն ու դետալները (սյուներ, խարիսխներ, խոյակներ) հիշեցնում են Դվինայի կաթոլիկ եկեղեցու կառուցվածքը։ Երկրորդ շենքը առաջինից արևելք է։
Արուճավանքը կառուցվել է հայոց պատմության դժվարին պահին։ 640-ական թվականներին, երբ Հայաստանը կառավարում էր Թեոդորոս Ռշտունին, արաբները եկան Անդրկովկաս։ Մի շարք մարտերից հետո Ռշտունին անձնատուր է լինում, և 652 թվականին ճանաչում է կախվածությունը արաբական խալիֆայությունից։ Նա մահացավ 656 թվականին, իսկ Ռշտունիների տոհմը կորցրեց իշխանությունը։ Հայաստանի նոր տիրակալ դարձավ Համազասպ Մամիկոնյանը։ Մահացել է 662 թվականին, և կառավարել է եղբայրը՝ Գրիգոր Մամիկոնյանը։ Հենց նա է համարվում Արուճավանքի կառուցողը։
Հայկական ճարտարապետությունը ապրում էր իր կարճատև վերելքը՝ արդեն կառուցվել էին Հռիփսիմե տաճարը, Գայանեի տաճարը, Թալինի տաճարը, Էջմիածինը, իսկ Զվարթնոցը նոր էր ավարտվել։ Հայ ճարտարապետները վերջերս սովորեցին կառուցել գմբեթավոր եկեղեցիներ, իսկ հետո՝ կենտրոնագմբեթ եկեղեցիներ։ Գրիգորը դեռ չգիտեր, որ մոտ 650 թվականին Բյուզանդիայում անտեսանելի կերպով սկսվեց տնտեսական ճգնաժամը, որը հայտնի էր որպես «մութ դարեր»։ Դա կհանգեցնի ողջ մշակույթի անկմանը և՛ Բյուզանդիայում, և՛ Անդրկովկասում 200 տարի շարունակ։ Գրիգորը սա չգիտեր, նա ռեսուրսներ ուներ, և նա սկսեց կառուցել տաճարը։
Արուճավանքի կառուցման ժամանակ ճարտարապետները եւս մեկ քայլ կատարեցին ճարտարապետության զարգացման գործում՝ թողեցին գմբեթի սյուները եւ փաստացի մոտեցրին պատին։ Տաճարի գմբեթը, կարծես, հենված էր պատերի ելուստներին։ Ենթադրվում է, որ դա արվել է հատուկ սեյսմակայունությունը բարձրացնելու համար: Այս տիպի տաճարները սկսեցին կոչվել դահլիճ-գմբեթավոր: Երբեմն օգտագործվում է գերմաներեն kupelhalle բառը։ Զարմանալի է, որ նման տաճար Հայաստանում հայտնվել է 660-ական թվականներին, իսկ Վրաստանում՝ միայն 200 տարի անց (Վաչնաձյան Կվելածմինդա)։
Արուճավանքը նման է մի ամբողջ դարաշրջանի փակման փակագծին։ Ավանի Մայր տաճարը նրա սկիզբն էր, Արուճը՝ վերջը։
Հոդվածը կազմվել է ArmLand ակումբի դիտարկումների և հավաքագրած նյութերի հիման վրա։
Լուսանկարները՝ Արտյոմ Մարտիրոսյանի