Համալիրը բաղկացած է 37 միավոր ենթահուշարձաններից, որոնցից գլխավորներն են՝ Սբ. Աստվածածին եկեղեցին, գավիթը, երկու թաղածածկ եկեղեցիները, մեկ միանավ եկեղեցին, գերեզմանոցը և պարիսպը:

Ս. Աստվածածնի գլխավոր տաճարը գտնվում է բակի ներսում: Այն իրենից ներկայացնում է ներքուստ խաչաձև գմբեթավոր կառույց:  Անկյուններում ունի խորաններ: Այստեղ երևում են նաև բազմաթիվ խուցերի և այլ կառույցների ավերակներ: Պատերին ունեցել է քանդակներ ու որմնանկարներ: Եկեղեցու շրջակայքում պահպանվել են խաչքարեր, որոնք ժամանակագրական առումով համապատասխանում են IX-X դարերին:

Ս. Աստվածածնի արևմտյան կողմում է գտնվում  10-րդ դարում ավելացրած հասարակ գավիթը: Ս. Աստվածածնի արևմտյան կողմում էր գտնվում 7-րդ դարում կառուցված միանավ եկեղեցին, որն ամբողջովին ավերված է:

Պարսպից դուրս կանգուն են մնում երկու թաղածածկ եկեղեցիները:

Մաքենյաց վանքի առաջնորդ Սողոմոն Մաքենացու առաջնորդության տարիներին Մաքենյաց վանքի դարձել է Գեղարքունիք գավառի ամենանշանավոր կրոնամշակութային կենտրոնը: Սողոմոն Մաքենացու հիմնադրած  դպրոցը գոյատևել է գրեթե մեկ դար: Այստեղ է ուսանել պատմիչ Հովհաննես Դրասխանակերտցին: Այստեղ ուսուցանելու են եկել և Սյունյաց աշխարհից, և Հայաստանի տարբեր վայրերից: Դպրոցում դասավանդվել է փիլիսոփայություն, աստվածաբանություն, սաղմոսերգություն, երաժշտություն: Հենց Մաքենիսում ստեղծել է <Տոնական ժողովածուն>, որը քրիստոնեական տոների , վարքերի, վկայաբանությունների , ճառերի ամբողջական ժողովածու է , որը ճառերի պարունակության հետևանքով կոչվել է նաև ճառընտիր։ Ճառընտիրը ստեղծվել է Մաքենյաց վանքում 747թ -ին և այդ մասին տեղեկություն պահպանվել է հայոց ամենամեծ ձեռագրում ՝ Մշո ճառընտիրում ։ Աղբյուրներում Սողոմոն Մաքենացին հիշատակվում է «Հրաշալի այր», «Հայրենյաց պարծանք» անուններով:

Միջնադարում վանքն այնքան հռչակավոր է եղել, որ պատմիչ Մովսես Կաղանկատվացին այն բնորոշել է «մեծ մայրաքաղաքն Մաքենացւոց»: Վանքում է պահվել XI դարում Եդեսիայից բերված կենաց փայտի մասունքով Մաքենյաց Սբ. Նշան խաչը:

728-ին Ատրպատականից պարսիկ Բաբանի հրոսակները ներխուժել են Գեղարքունիք գավառ, սպանել 15 հազար հոգու, կողոպտել Մաքենյանց վանքը, այրել ու ավերել վանքի բոլոր շինությունները: Մինչև այդ, խույս տալով վտանգից, Մաքենյանց վանքի միաբանության կեսը Սողոմոն վարդապետի գլխավորությամբ տեղափոխվել է Զրեսկ վանքը, մյուս կեսը՝  Արցախի Եղիշե առաքյալի վանքը: Լքված և ավերված վանքը 788-ին վերականգնել է Սողոմոն Գառնեցին:

Արաբական արշավանքների ժամանակ եկեղեցու վանահայրերը ցրվում են այլ վանքեր և Մաքենյաց վանքը կորցնում է իր նախկին փառքը: Ավերումներից հետո` 788 թ վանքը վերանորոգվել է, սակայն հիմնականում վերածնունդ է ապրել 9-րդ դ. երկրորդ կեսերին, երբ Գեղարքունիքի գահակալ իշխան է դառնում Գրիգոր Սուփան 2-րդը: 9-րդ դարի վերջում նա հիմնովին վերակառուցում է վանքի գլխավոր` սբ. Աստվածածին եկեղեցին և այստեղ կատարում ընդարձակ կառուցումներ: Նա Մաքենյաց վանքին նվիրել է այգիներ՝ Գառնիում, Երևանում, Եղեգիսում, 5 կրպակ՝ Անիում, նախիրներ և այլն: Իր այս կատարած գործերի մասին եկեղեցու արևելյան պատի վրա նա գրել է տվել մի մեծ արձանագրություն, որի բեկորներն են միայն պահպանվել: Պատմագիր Ստ. Օրբելյանը ժամանակին այն արտագրել է և տեղադրել իր աշխատության մեջ: Տաճարի պատերին պահպանվել են այլ վերանորոգումների, այդ թվում նաև 17-րդ դ. վերանորոգման մասին արձանագրություններ:

Հոդվածը կազմվել է ArmLand ակումբի դիտարկումների և հավաքագրած նյութերի հիման վրա։

Լուսանկարները՝  Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանի